Sawicz Franciszek, pseud. Adam (1815–1846), lekarz, spiskowiec, poeta, pamiętnikarz. Ur. we wsi Wielatycze (pow. piński), był synem Andrzeja, księdza unickiego w tamtejszej wsi, i Dominiki z Pawłowiczów; miał brata Norberta, studenta Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, aresztowanego w r. 1849 za kontakty ze Związkiem Bratnim Młodzieży Litewskiej, następnie wcielonego do Korpusu Orenburskiego (1850–4), a od r. 1854 przeniesionego na Kaukaz do Pułku Apszerońskiego.
Po śmierci ojca zaopiekował się S-em ks. Franciszek Machciński, franciszkanin, prefekt Szkoły Pińskiej, dzięki któremu ukończył szkołę powiatową w Pińsku (30 VI 1833 otrzymał dyplom pochwalny) i rozpoczął studia w wileńskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej jako «stypendiant skarbowy», dorabiając cały czas korepetycjami. Podczas studiów założył w r. 1835 tajne Tow. Demokratyczne, nawiązujące do tradycji filomackich. Przybrał pseud. Adam. Wraz ze swym przyjacielem i współpracownikiem Janem Zahorskim był organizatorem pierwszej dziesiątki spiskowej, zyskując sobie wśród młodzieży opinię «drugiego Zana» (Maciej Łowicki). Związek miał początkowo cele wychowawczo-oświatowe; na czoło wysuwano doskonalenie moralne, przeciwdziałanie pijaństwu i karciarstwu oraz samokształcenie; szybko jednak przeważać zaczęły idee patriotyczno-społeczne. S. kładł nacisk na agitację wśród chłopów. Przywiązywał też znaczenie do akcji wśród rzemieślników.
S. pisywał wierszowane gawędy, także po białorusku (tzw. hutarki). Znajdowały one licznych czytelników w kołach demokratycznie nastrojonej młodzieży, a podobno krążyły nawet wśród włościan na Pińszczyźnie jako pieśni ludowe (kilka takich wierszy zachowało się w odpisach w materiałach śledztwa oraz we wspomnieniach kolegi ze studiów Edwarda Pawłowicza). Po nieudanej próbie, latem 1837, nawiązania kontaktu z Szymonem Konarskim, w okresie Bożego Narodzenia (korzystając z pomocy swojego kolegi Ignacego Rodziewicza) udał się S. na rozmowy z Konarskim do Lisowa. W ich wyniku nastąpiło połączenie Tow. Demokratycznego ze Stow. Ludu Polskiego. S. powziął wówczas decyzję pozostania na uczelni, by nadal sekretarzować filii stowarzyszenia, która przyjęła nazwę Młoda Polska. Podejmowane przez członków próby propagandy wśród chłopów (m.in. w majątku Franciszka Terleckiego, kolegi S-a) nie dały rezultatów. Nie udało się też nawiązać kontaktów ze słuchaczami Akademii Duchownej w Wilnie. Istniały natomiast powiązania z działającą w Słupsku grupką braci Mamerta i Anicetego Renierów, a także z organizacją studentów w Dorpacie, którym przewodził Karol Hildebrand (to właśnie S. zetknął z nim Konarskiego). Miał też S. kontakty z uczniami w Świsłoczy i Mołodecznie. S. był autorem statutu Tow. Demokratycznego pt. Zasady demokratyczne. Jak utrzymywał w pamiętniku, na wieść o aresztowaniu zdążył zniszczyć najbardziej kompromitujące papiery, w tym statut i rotę przysięgi, a napisał «drugą najoględniejszą» (zapewne właśnie ta wersja, dotąd nie opublikowana, zachowała się w aktach S-a w Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wilnie, zesp.439, inw. 2 , vol. 2, k. 581–614).
S. był najprawdopodobniej autorem Uwag nad wojną moralną ludu z despotyzmem, których odpisy znajdowano podczas aresztowań w Wilnie i Warszawie. Brał udział w podjętej przez Konarskiego próbie założenia drukarni w majątku Koszary, a następnie w kilkudniowym ukrywaniu emisariusza w Klinice Akademii Medycznej. Wymieniony przez I. Rodziewicza, aresztowanego razem z Konarskim 27 V 1838, znalazł się S. w kilka dni później w więzieniu w Wilnie. W śledztwie, jak to szczegółowo opisał, był torturowany przy osobistym udziale prezesa Wileńskiej Komisji Śledczej księcia A. Trubeckiego. Obciążyły go poważnie zeznania złożone w Warszawie przez Antoniego Wałeckiego, który wyjawił, iż został w r. 1836 przyjęty do spisku przez S-a i pełnił funkcję łącznika pomiędzy działaczami wileńskimi a «świętokrzyżcami» i Gustawem Ehrenbergiem w Warszawie.
W styczniu 1839 S. skazany został przez sąd wojskowy na wcielenie do Korpusu Kaukaskiego bez prawa wysługi lat, tj. bez możliwości awansu (wyrok odczytano mu 8/20 II). Z Wilna wywieziony został 14/26 II 1839 kibitką, razem z J. Zahorskim i Kazimierzem Rabczyńskim, do Stawropola; stąd drogę odbywał pieszo z partią rekrutów do Kizlaru w Dagestanie. Tutaj w Pułku Apszerońskim musiał uczestniczyć w walkach z Czerkiesami. Z Kaukazu korespondował z kolegami w Wilnie, wśród których wiele lat zachowała się pamięć o nim i krążyły jego wiersze. Od początku zesłania nosił się z zamiarem ucieczki. W urzeczywistnieniu tych planów dopomógł mu bogaty kupiec ormiański, którego dzieci uczył. S. wyruszył w drogę przez stepy w przebraniu ordynansa; po drodze, kierując się w stronę Mołdawii, wynajął się jako poganiacz bydła. Na granicy został zatrzymany jako włóczęga i półtora roku spędził w więzieniu terespolskim. Grożącej mu ponownie służby wojskowej zdołał uniknąć, symulując chorobę. W lazarecie zyskał pomoc felczera, którego uczył medycyny; ten zaopatrzył go w dokumenty, ubranie i pieniądze, co umożliwiło S-owi dotarcie przez Kijów do Berdyczowa. Następnie S. zamieszkał w Janyszpolu, gdzie pod nazwiskiem dr. Hellego (vel Hellhego lub Eligiego) stał się znany jako felczer-cudotwórca. Ubrany w chłopską sukmanę był «nauczycielem, dobroczyńcą i lekarzem ludu» (Agaton Giller). Chciał przedostać się na emigrację, jednakże planu tego nie udało mu się urzeczywistnić – zmarł nagle w r. 1846 podczas epidemii cholery i pochowany został w Ostróżku.
Przed śmiercią S. zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Grozą, któremu odkrył prawdę o sobie, a także pozostawił swój nieukończony pamiętnik oraz, odtworzoną na krótko przed śmiercią w r. 1846, Spowiedź pokutującego, prosząc o ich «rozgłoszenie». Był to zapis widzenia, które miał w więzieniu wileńskim 5 VIII 1838, przepełniony mistyczną wiarą w odrodzenie Polski i jej wspaniałą przyszłość. Oba te utwory, wraz z uzupełnieniem biograficznym spisanym ze słów S-a, Groza przekazał Eustachemu Iwanowskiemu, który ogłosił je drukiem, pod pseud. E. Helleniusza, we „Wspomnieniach lat minionych” (Kr. 1876 s. 193–225, rkp. w B. Jag., sygn. 4509), zmieniając i przeinaczając tekst.
Bieliński, Stan nauk lek.; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Giller A., Lista wygnańców polskich do r. 1860, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyl, P. 1872 s. 428; – Aleksandrovič S., Staronki bratniej družby, Minsk 1960 s. 157–72; Barszczewska A., Szymon Konarski, W. 1976; Bas I., Storonki družby, „Polymja” 1959 nr 10; Bortnikov A.I., K istorii russko-polskich revoljucionnych svjazej v 30 gg. XIX v., „Slavjanskij sbornik” (Voronež), Vyp. 1: 1958; Handelsman M., Les idées françaises et la mentalité politique en Pologne au XIX-e siècle, Paris 1927 s. 207; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Lebedeva G.M., Novye materialy o Sodružestve pol’skogo naroda i Šimone Konarskom, w: Iz istorii obščestvenno-političeskogo dviženija v Rossii XIX v., Moskva 1967 s. 7–9; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841), Kr. 1975; Łowicki M., Duch Akademii Wileńskiej, Wil. 1925; Milenkiewicz J., Współpraca Wilna i ziem wschodnich Rzeczypospolitej, Wil. 1935; Mochnač N., Idejnaja bor’ba w Belorussii v 30–40-e gody XIX v., Minsk 1971 s. 18–51; Sergienko G. J., Suspil’no-političnyj ruch na Ukraïni pisla povstannja dekabristov 1826–1850, Kiiv 1971 s. 159; Smirnov A. F., Franc Savič, Minsk 1961; Sokołowska S., Młoda Polska, Wr. 1972; Stocki E., Udział lekarzy wileńskich w spisku Konarskiego, „Wiad. Lek.” 1962 z. 21 s. 1587; Stolzman M., O wileńskiej inteligencji międzypowstaniowej (1830–1864), w: Inteligencja polska XIX i XX w., W. 1983; Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i Świętokrzyżowcy, Wr. 1978; Šestov V. I., Grickevič V. P., Bazanov V. I., K istorii revoljucionnoj dejatel’nosti vospitannikov Vilenskoj mediko-chirurgičeskoj akademii, w: Iz istorii mediciny, Riga 1975 X 107–16; Trzebiński S., Zarys historii Wileńskiego Instytutu Medycznego, „Ateneum Wil.” 1927 z. 12 s. 21, 34–6; Związki rewolucjonistów polskich i rosyjskich w XIX wieku, Wr. 1972; – Giller, Historia powstania, III 484–5; Grickevič V.P., Belorusskie mediki i estestvoispytateli – revoljucionery na Ukraine, w: Materialy respublikanskoj naučnoj istoriko-medicinskoj konferencii, Nikolaev 1970 s. 15–17; Jučas M., Slaptos studentu draugijos Vilniaus Medicinos-Chirurgijos Akademijoje 1832–1841 mm., Lietuvos TSR Mokslu Akademijos Darbai, S. A, 1958 I; Kamiński A., Polskie związki młodzieży (1831–1848), W. 1963; [Kirkor A.H.] Sobarri, Obrazki litewskie, P. 1874 s. 12; Pawłowicz E., Wspomnienia znad Wilii i Niemna, Lw. 1883; Rewolucyjna konspiracja w Król. Pol.; Rukopis v turme, „Russkij archiv” T. 1: 1909 s. 506, 522–3, 534–64 (zniekształcone tłumaczenie kancelaryjne skonfiskowanych w więzieniu rękopisów M. Łowickiego i K. Maszkowskiego); Valeika H., Franciškaus Savicias vadovaujamos demokrainés draugijos veikla Vilniaus Medicinos-Chirurgijos Akademijoje, w: Iš Vilniaus universiteto istorijas, Vil. 1981 s. 43–8; – „Ateneum Wil.” 1927 z. 12 s. 21, 34–6; „Kur. Wil.” 1839 nr z 18 IV; – Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: zesp. 378, inw. 216 vol. 73, zesp. 439 inw. 2 vol. 2, zesp. 1269, inw. 1, vol. 3, 6 i 14.
Wiktoria Śliwowska